Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών: ένα στολίδι κάτω από τη γη (Πρώτο μέρος)

Ψηφιδωτό δάπεδο από τη βασιλική του Ιλισού

Μια υπόγεια μυσταγωγική περιήγηση είναι η επίσκεψη στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο της Αθήνας. Δεν υπάρχει περίπτωση να μην εντυπωσιαστεί το ανθρώπινο βλέμμα όχι μόνο από τα εκθέματα, αλλά και τον τρόπο έκθεσής τους. Ο χαμηλός φωτισμός και η σταθερή θερμοκρασία, απαραίτητες συνθήκες για τόσο ευαίσθητους θησαυρούς, κάνουν τη διαδρομή του επισκέπτη όχι μόνο άνετη, αλλά πιστεύω πως με αίσθημα ανάτασης αυτός στέκεται ή περπατάει ανάμεσα στα εκθέματα. Κάθε αίθουσα μεταφέρει επάξια την εποχή στην οποία αναφέρεται, εκπέμποντας και προβάλλοντας χρώματα ενός μακρινού παρελθόντος.

Κατεβαίνοντας τη σκάλα ακολουθούμε τη διαδρομή από τον αρχαίο κόσμο μέχρι το Βυζάντιο. Δύο σημαντικά γεγονότα, η νομιμοποίηση της χριστιανικής θρησκείας από τον Μ. Κωνσταντίνο το 313 μ.Χ. και η μεταφορά της έδρας της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας από τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη το 330 μ.Χ. αλλάζουν τα ήθη και την τάξη. Η νέα θρησκεία επιδρά στον δημόσιο και τον κοινωνικό βίο. Μια στάση παραπάνω στην προθήκη με τις «ευλογίες», τα μικρά αναμνηστικά που κουβαλούν μαζί τους οι προσκυνητές από τα ιερά της Χριστιανοσύνης για να τους προφυλάσσουν από το κακό και να φέρνουν καλοτυχία.

Μία σκάλα πιο κάτω, αντικρίζουμε ένα υπέροχο ψηφιδωτό δάπεδο. Προέρχεται από τη βασιλική του Ιλισού και η φυτική διακόσμησή του είναι εξαίσια. Βρισκόμαστε στην εποχή που τα αρχαία ιερά εκχριστιανίζονται και γίνονται οι ναοί της νέας θρησκείας. Ο Παρθενώνας, νωρίς τον έκτο αιώνα, μετατρέπεται σε τρίκλιτη βασιλική και από σύμβολο του αρχαίου κόσμου, εξελίσσεται σε σημαντικό προσκύνημα της Θεοτόκου. Δεν έλειψαν οι καταστροφές ενός μέρους του γλυπτού διακόσμου, κατά τη μετατροπή, όπως δεν έλειψαν καταστροφές και σε άλλα αρχαία ιερά με τον φανατισμό που διακρίνει κάθε καινούριο. Τα αρχαία αγάλματα «εξαγνίζονται» με τη λάξευση του σημείου του σταυρού.

Η κατάβαση συνεχίζεται, και στα δεξιά η αίθουσα είναι αφιερωμένη στους χριστιανούς της Αιγύπτου, τους Κόπτες. Τα εκθέματα είναι ένα κράμα αρχαιοελληνικής και ανατολικής τεχνοτροπίας. Ανάμεσά τους, τρία ζεύγη δερματίνων υποδημάτων, τα διακοσμημένα με φύλλα χρυσού και χρονολογούμενα κάπου ανάμεσα σε 5^ο και 8^ο αιώνα.

Ο δίδυμος τάφος της Σταμάτας

Κατευθυνόμαστε και πάλι αριστερά για να αντικρίσουμε τον δίδυμο τάφο της Σταμάτας. Χρονολογία ο έκτος αιώνας. Το δέος απέναντι στον θάνατο, ο άνθρωπος το κουβαλάει μαζί του ανά τους αιώνες. Είναι κάτι αμετάβλητο που φέρει ίχνη ματαιοδοξίας αλλά και εξορκισμού του αναπόφευκτου. Συνέχεια εξάλλου των ειδωλολατρικών εθίμων αποτελούν τα κτερίσματα, οι τελετές, αλλά και τα νεκροδείπνα (δείπνα στη μνήμη των νεκρών και κατάθεση εδεσμάτων στους τάφους). Στις ημέρες μας, δεν ακολουθούμε παρόμοιες τακτικές αλήθεια; Ίδιες δοξασίες θα συμπεράνει κάποιος παρατηρώντας τις εκτιθέμενες επιτύμβιες επιγραφές, εγχάρακτα σημάδια τρυφερότητας σε αυτούς που ζουν πλέον «αλλού», αλλά και κατάρες σε όποιον τολμήσει να ταράξει την ησυχία των νεκρών.

Παράξενη αίσθηση να παρατηρείς το χειρόγραφο από περγαμηνή που εξέδωσε ο Ανδρόνικος ο Β. Η ιδιόχειρη υπογραφή του αυτοκράτορα είναι αποτυπωμένη με κόκκινο μελάνι. Οι χρυσόβουλοι λόγοι ήταν τα αυτοκρατορικά έγγραφα που παραχωρούσαν προνόμια και έφεραν χρυσή βούλα, δηλαδή σφραγίδα. Η σπανιότητα του συγκεκριμένου εκθέματος έχει να κάνει και με το ότι είναι ελάχιστα τα βυζαντινά χρυσόβουλα που σώζονται στις ημέρες μας και φέρουν μικρογραφία του αυτοκράτορα που τα εξέδωσε. Παράξενη όμως είναι και η αίσθηση να βλέπεις την μετάλλινη πανοπλία του έφιππου πολεμιστή λίγο πιο πίσω.Απέναντι από τον χώρο αυτό, μία μεγάλη αίθουσα χωρίζεται σε μικρότερα «δωμάτια».Τον 6^ο αιώνα με το τέλος της δυναστείας του Ιουστινιανού, έχουμε το τέλος της αρχαιότητας και την ανάπτυξη του μεσαιωνικού χαρακτήρα της βυζαντινής κοινωνίας. Ο μονοθεϊσμός εκφράζεται με την παντοδύναμη και μόνη εξουσία του αυτοκράτορα που αποτελεί τον εκλεκτό του Θεού και εκπρόσωπό του πάνω στη γη. Επιδρομές Σλάβων και Αράβων καθώς και η Εικονομαχία συρρικνώνουν αλλά και ισχυροποιούν την ομογενή πλέον αυτοκρατορία.

Ο θησαυρός στη θέση Κράτηγος

Δύσκολη εποχή, γεμάτη φόβο κι αυτό φαίνεται και από τη συνήθεια των υπηκόων της αυτοκρατορίας να θάβουν στη γη ή να κρύβουν τα πολύτιμά τους αντικείμενα. Ο θησαυρός της Μυτιλήνης που βρέθηκε στη θέση Κράτηγος, έξω από την πόλη της Μυτιλήνης, απαρτίζεται από πολύτιμα χρυσά και αργυρά αντικείμενα που οι ιδιοκτήτες τους έκρυψαν με τον φόβο των επιδρομών. Παρατηρώντας τα παράξενα ασημένια κουτάλια, δεν μπορούμε να μη σκεφτούμε πως έχουμε μπροστά μας τα χρηστικά αντικείμενα ανθρώπων που έζησαν πριν δεκατέσσερις αιώνες. Και να μη φανταστούμε χέρια που τρέμουν να τα ξεσηκώνουν από τραπέζια και ερμάρια και να τα παραχώνουν στη γη.

Αυτή πλέον την περίοδο, ο ναός γίνεται το κέντρο της δημόσιας λατρείας. Αποτελεί τη μικρογραφία της κατοικίας του Θεού και η τέχνη υπηρετεί αυτόν τον σκοπό. Μπαίνουμε στην αίθουσα με τις πραγματικά εντυπωσιακές φορητές εικόνες, πολλές εκ των οποίων είναι αμφίπλευρες από τον 11^ο-15^ο αιώνα. Σε κάποιες από αυτές η πίσω όψη έχει διαβρωθεί θυμίζοντας ηφαιστειογενές πέτρωμα. Η παράπλευρη αίθουσα με τις τοιχογραφίες είναι έτσι διαμορφωμένη ώστε να δίνει την αίσθηση ότι εισέρχεται κανείς σε ναό, σε αυτό συντελεί εξάλλου και ο αντίστοιχος φωτισμός. Εδώ βλέπουμε μέρη από την Επισκοπή στην Ευρυτανία, αλλά δεσπόζει το χτιστό τέμπλο με παραστάσεις της Μεγάλης Δέησης, του Χριστού Παντοκράτορα, της Παναγίας Οδηγήτριας και αγίων, που ως φαίνεται προστέθηκε στον ναό τον 17^ο αιώνα, μετά από μακρά περίοδο ερήμωσης.

Φτάνουμε όμως πια στην εποχή των Σταυροφοριών. Σκοπός τους είναι η απελευθέρωση των Αγίων Τόπων και κυρίως της Ιερουσαλήμ από τους Μουσουλμάνους. Η τέταρτη Σταυροφορία όμως ξεφεύγει από τον αρχικό της στόχο και το αποτέλεσμά της είναι το 1204 η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης και η δημιουργία κρατιδίων από Φράγκους και Λατίνους μέσα στη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Έτσι δημιουργούνται το Δουκάτο των Αθηνών, το Βασίλειο της Θεσσαλονίκης, η Ηγεμονία της Αχαΐας, ταυτόχρονα όμως ενισχύονται τα εδάφη που δεν έχουν κατακτηθεί από τους Δυτικούς και η βυζαντινή αυτοκρατορία αποκτά το Δεσποτάτο της Ηπείρου, την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντος και την Αυτοκρατορία της Νίκαιας.

Πλέον, η βυζαντινή τέχνη έρχεται σε επαφή με την τέχνη της Δύσης και αυτό αποτυπώνεται στα «φραγκοβυζαντινά» έργα. Εδώ κυριαρχεί η αμφιπρόσωπη εικόνα που η μία της όψη φέρει τη μορφή του Αγίου Γεωργίου. Η Κωνσταντινούπολη θα απελευθερωθεί από τους Λατίνους το 1261 και ξεκινάει η δυναστεία των Παλαιολόγων και μια προσπάθεια ανάκτησης ενός μέρους από τη χαμένη αίγλη της Αυτοκρατορίας έως την Άλωση το 1453. Ο πλούτος και η δύναμη υστερούν, όμως η ζωγραφική απογειώνεται αυτήν την τελευταία περίοδο.(συνεχίζεται)

Μαρία Χατζή: Η Δρακοφιλίτσα

Κι από αγκάθι βγαίνει ρόδο κι από ρόδο βγαίνει αγκάθι.

Τι συμβαίνει όταν πας να διορθώσεις το κακό και κάνεις τα πράγματα χειρότερα; Ο Βοριάς ξεκινώντας από ένα ανόητο στοίχημα προκαλεί πυρκαγιά στο δάσος. Μόλις την τελευταία στιγμή, κατορθώνει να σώσει ένα τόσο δα σποράκι αγριοτριανταφυλλιάς που θα κληθεί να μεγαλώσει σαν κόρη της η Κουμαριά. Χωρίς προκαταλήψεις και σαν στοργική μητέρα, τη μεγαλώνει όπως ακριβώς και τις δύο δικές της κόρες, με φροντίδα και αγάπη. Μα καθώς η Φιλίτσα (έτσι λένε τη μικρή αγριοτριανταφυλλιά) μεγαλώνει, τόσο πιο ορατή γίνεται η διαφορετικότητά της. Και τότε, στο Φιλίτσα έρχεται να προστεθεί ένα ουσιαστικό περιγραφικό, με την υπερβολή που χαρακτηρίζει την ημιμάθεια και την προκατάληψη, και γίνεται Δρακοφιλίτσα.

Έτσι ξεκινάει η τρυφερή ιστορία που έγραψε η Μαρία Χατζή και διαβάζοντάς την, ήταν σαν να άκουγα και ένιωθα τα βάσανα της μικρής αγριοτριανταφυλλιάς, αλλά και τους προβληματισμούς όσων βρίσκονταν κοντά της. Είναι μαγικός ο τρόπος που η συγγραφέας μεταφέρει τα ανθρώπινα πάθη στο ζωικό και φυτικό βασίλειο, κάνοντας τα παραμύθια της αλληγορίες χωρίς ίχνος διδακτισμού. Γιατί αυτά που μας λέει είναι λόγια καρδιάς, λόγια γεμάτα αγάπη, συγχώρηση και δικαιοσύνη πάνω απ’ όλα.

Η ιστορία της Δρακοφιλίτσας ρέει σαν γάργαρο νερό κι έρχεται να ποτίσει ακόμη και τα πιο πικρά χείλη, να σβήσει τη φωτιά της δυσπιστίας και να μαλακώσει τη σκληράδα της καρδιάς.

Όπως όλα τα λεκτικά δημιουργήματα της Μαρίας Χατζή, έτσι και η Δρακοφιλίτσα διαβάζεται από όλες τις ηλικίες και είναι ένας καλός λόγος για να αναθεωρήσουμε και να ξεκολλήσουμε τις ταμπέλες που ο καθένας μας άκοπα κολλάει σε πρόσωπα ή συμπεριφορές.

Διαφορετικότητα, προκατάληψη, παραπληροφόρηση, αλλά και η μητρική αγάπη και η φιλία είναι μόνο λίγα από τα στολίδια της Δρακοφιλίτσας. Βρείτε κι εσείς τι άλλο κρύβεται μέσα στα κλαδιά της.

Η Δρακοφιλίτσα πετάει ελεύθερα στο Διαδίκτυο με εικονογράφηση της Μαίρης Λαμπαδαρίου από τις Εκδόσεις Σαΐτα. 

Μάντεψε ποιος

Η ομάδα ΖΕΝΙΘ, νέα παιδιά με φρέσκια ματιά στη ζωή του σήμερα, μια ζωή με τόσα αρνητικά και ελάχιστα θετικά, μετάγγισε το κέφι και την αισιοδοξία της μέσα από έντεκα σύντομα κείμενα-μονόλογους που ανέβασε στο σανίδι για τις ανάγκες μιας παράστασης ανθρωπιάς. Τα παιδιά κινητοποιήθηκαν αμέσως εκφράζοντας την ευαισθησία και ευαισθητοποίησή τους για να βοηθήσουν έναν φίλο σε ανάγκη. 

Το να φτάνεις στα όριά σου έχει δύο πλευρές. Τη θετική και την αρνητική. Το πρώτο αφορά ό,τι περιλαμβάνει η έκφραση «δίνω τον καλύτερό μου εαυτό». Το δεύτερο εκφράζει ό,τι μας φέρνει σε καταστάσεις που οδηγούν σε άρνηση και απαξίωση. Η ομάδα ΖΕΝΙΘ έδειξε και με την παράσταση, αλλά και με τα γραπτά της, πως αψηφά την άρνηση και αναζητά το θετικό, ακόμη και εκεί που μοιάζει να μην υπάρχει. 

Το ξεχωριστό με αυτά τα παιδιά δεν είναι μόνο πως από το τίποτα δημιούργησαν τα πάντα. Αλλά και το ότι παίζουν το δικό τους παιχνίδι, καλώντας τον θεατή αλλά και τον αναγνώστη να "μαντέψει", Το κοινό της παράστασης, άνθρωποι του τόπου καταγωγής ή διαμονής της ομάδας, είχε να δώσει λύση στο αίνιγμα "ποιος έγραψε τι", αφού άλλος ήταν ο δημιουργός του κειμένου και άλλος ο ερμηνευτής. Και ο αναγνώστης εντείνει την προσοχή του, γιατί αναπόφευκτα βλέπει μέσα από τις προσωπικές εμπειρίες των άλλων, τον ίδιο του τον εαυτό, τη δική του καθημερινότητα, και κάτι ακόμη. Το παραπέρα που σημαίνει: Δεν θα ζήσω τη ζωή που μου ορίζετε, θα φτιάξω τους δικούς μου κανόνες στο παιχνίδι σας. 

Διάβασα με προσοχή τα έντεκα κείμενα. Αν ήταν μουσικά όργανα, θα έπαιζαν σε ρυθμό στακάτο. Γιατί αυτή τη μουσική έφερναν στα αυτιά μου οι λέξεις που λιτά αλλά περιεκτικά μου μετέδωσαν τον πόνο, την απορία, τη χαρά, την αγωνία, τον θυμό, την αναζήτηση τη δική τους που όμως είναι και δική μου. Κείμενα προσωπικές καταθέσεις. Καυτά μέσα στη συντομία τους. Δεν χρειάζονται φλυαρίες εξάλλου, αλλά συναίσθηση και δράση.

Σίγουρα βλέπει κανείς πιο θετικά τη ζωή όταν οι δικές του αγωνίες εκφράζονται από νεανικά χείλη. Όταν διαβάζεις για φιλίες που δεν στάθηκαν στο ύψος τους, για εκφοβισμό, για παραγκωνισμό, αποξένωση, περιθωριοποίηση, για την ανεργία, τις σχέσεις της οικογένειας, βιώματα των παιδιών αλλά και δικά σου, τότε βρίσκεσαι αντιμέτωπος με τον ίδιο τον εαυτό σου, αυτόν που συνήθως εθελοτυφλείς να αναλύσεις. Σε στριμώχνουν τα λόγια τους, δεν έχεις να κάνεις πίσω, τώρα θες δε θες, θα τα αντιμετωπίσεις και θα απαντήσεις, αν όχι στους άλλους, σε εσένα πρώτα. Ποιοι είμαστε αλήθεια; Πώς βιώνουμε τη ζωή μας;

Τα κείμενα της ομάδας ΖΕΝΙΘ προσγειώθηκαν στη ΣΑΙΤΑ και με τη δική της βοήθεια πετάνε σήμερα παντού.

Τα συγχαρητήριά μου μαζί με την ευχή το όνομα της ομάδας τους να είναι πάντα και το moto της ζωής τους.