Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών: ένα στολίδι κάτω από τη γη (Δεύτερο μέρος)

Χρηστικά αντικείμενα (βενετοκρητικό εμπόριο)

Έχοντας διανύσει πάνω από το μισό της έκθεσης, φθάνουμε στα τμήματα που αφορούν τους αιώνες μετά την Άλωση μέχρι τη Νεότερη εποχή. Οι υπήκοοι της πρώην βυζαντινής αυτοκρατορίας βρίσκονται πλέον είτε υπό τους Δυτικούς είτε υπό τους Οθωμανούς.

Διασχίζουμε τη μεγάλη αίθουσα όπου οι φορητές εικόνες απεικονίζουν τη μεικτή τεχνοτροπία στην Κρήτη όπου η βυζαντινή παράδοση συναντά την δυτική Αναγέννηση. Πιο κάτω, θαυμάζουμε μια προθήκη με χρηστικά αντικείμενα, κανάτια, κούπες, πινάκια που χρονολογούνται γύρω στον 15^ο με 16^ο αιώνα και παραπέμπουν στο βενετοκρητικό εμπόριο. Τα σχέδια, τα χρώματα, η γυαλάδα τους μαγεύουν το οπτικό αισθητήριο.

Πρόσφυγες από την Κρήτη, μετά την αλλαγή κατακτητών και το πέρασμά της στους Οθωμανούς, έρχονται στα Επτάνησα, ανανεώνοντας την εκεί τέχνη ώστε να προκύψει τελικά η Επτανησιακή Σχολή του 18^ου αιώνα. Κάπου εδώ, βρίσκονται και τα μουριόνια, γλυπτά ανθρώπινα κεφάλια με προστατευτικό χαρακτήρα ενάντια στα κακά πνεύματα που κοσμούν δημόσια και ιδιωτικά κτίρια. Μετά από αυτά, μια σειρά από αναθηματικές εικόνες που δείχνουν τη νοοτροπία της εποχής. Οι αναθηματικές εικόνες ήταν τάματα εύπορων τάξεων για να δηλώσουν την ευγνωμοσύνη τους για τη σωτηρία τους από μια θαλασσινή ή στεριανή περιπέτεια.

Πολλά τα σημεία όπου το μάτι «στέκεται και δεν αντιστέκεται» είναι η εικόνα που κλάπηκε το 1976 από τον ναό του Προφήτη Ηλία στην Άνω Κορακιάνα της Κέρκυρας. Η εικόνα μάλιστα η οποία απεικονίζει σκηνές από τον βίο του προφήτη Ηλία είχε χωριστεί σε εννέα τεμάχια και ακόμη και μετά την εύρεση και αποκατάστασή της, οι φθορές του τεμαχισμού είναι ορατές. Το θρησκευτικό έργο φέρει την υπογραφή του Κρητικού ζωγράφου Θεόδωρου Πουλάκη και εντυπωσιάζει με τα ζωηρά του χρώματα και τη στάση των απεικονιζόμενων μορφών.

Γυρίζοντας λίγο πίσω, μπαίνουμε σε έναν μικρό χώρο με πολύ χαμηλό φωτισμό. Εδώ εκτίθενται τα ανθίβολα που δεν είναι άλλο από τα σχέδια εργασίας των μεταβυζαντινών κυρίως ζωγράφων. Αποτελούν πολύτιμα εργαλεία και μεταβιβάζονται από ζωγράφο σε ζωγράφο μεταφέροντας μια ιδιαίτερη εικονογραφική παράδοση από ένα καλλιτεχνικό εργαστήριο σε άλλο.

Αφήνουμε πίσω μας τις Δυτικές επιρροές και ακολουθούμε την πορεία των κοινοτήτων των Ρωμιών που αφού στενάζουν τους δύο πρώτους αιώνες της οθωμανικής υποτέλειας φτάνουν τον 17^ο αιώνα να γνωρίσουν οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη μαζί με τη δημογραφική τους αύξηση. Αυτό που κάνει εντύπωση εδώ είναι τα κεντημένα βαρύτιμα υφάσματα. Θαυμάζουμε το Πέτασμα της Ωραίας Πύλης με παράσταση της Υπαπαντής, κεντημένο από την Κοκόνα του Ρολωγά τον 19^ο αιώνα, αλλά και τον βελούδινο χρυσοκέντητο σάκο με τον πλούσιο φυτικό διάκοσμο, άλλο ένα έργο τέχνης από την Προύσα της Μικράς Ασίας, του 19^ου αιώνα. Ένα μικρό κομμάτι είναι αφιερωμένο και στην καταπολέμηση «δαιμονίων». Εκτίθενται θεραπευτικοί κρίκοι, χειρόγραφα με ευχές, συμβουλές και ξόρκια για δαιμονισμένους, προγνώσεις θεραπείας ή θανάτου ασθενών, όλα από τον 18^ο-19^ο αιώνα.

Την προσοχή μας θα τραβήξει το εντυπωσιακό τέμπλο, η εκκλησία έτσι κι αλλιώς σε αυτούς τους καιρούς δεν είναι μόνο τόπος πίστης και λατρείας, αλλά και κοινωνικής συνοχής.

Έρωτας

Φθάνοντας στο κομμάτι που αφορά τη ζωγραφική στο νεώτερο ελληνικό κράτος, η ορθόδοξη θρησκευτική ζωγραφική θα υιοθετήσει τις δυτικές τάσεις, παράλληλα όμως υπάρχει και η παραδοσιακή «λαϊκή» τάση. Εντύπωση κάνει το έργο «Έρωτας» του ζωγράφου Δευτερεύοντος Σίφνιου, 1825, ως σχόλιο για τα επιβλαβή αποτελέσματα του ερωτικού πάθους.

Έχοντας ανέβει πάλι στο επίπεδο του εδάφους, βρισκόμαστε πια στο τελευταίο τμήμα της διαδρομής μας, θαυμάζοντας έργα που έχουν αποτυπωθεί σε μουσαμά ή χαρτί και σπανιότερα σε γύψο ή βιομηχανοποιημένο ξύλο, με λάδι, τέμπερα ή υδρόχρωμα. Χρονολογούνται από τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα έως τη δεκαετία του 1960, και φτιάχτηκαν άλλοτε για να διασώσουν θησαυρούς του παρελθόντος –μετατρέποντάς τους ταυτόχρονα σε προσιτά αντικείμενα μελέτης– και άλλοτε για λόγους άσκησης στους καλλιτεχνικούς τρόπους του Βυζαντίου. Είναι τα έργα των συντηρητών του Μουσείου, ανάμεσα σε αυτούς και ο Φώτης Κόντογλου.

Κάπου εδώ τελειώνει το ταξίδι στο χθες, έχουμε ανέβει πάλι στην επιφάνεια της γης, στον υπέροχο κήπο της Βίλας Ιλίσια. Ποιος θα αρνηθεί αλήθεια πως αυτό το μουσείο είναι ένας θαυμαστός χώρος όπου βρίσκονται συγκεντρωμένοι αιώνες ιστορίας, τέχνης, συνείδησης;